Postój samochodowy dla osób opuszczających dworzec, fot. ze zbiorów GM

W przestrzeni dzielnic centralnych dominowało coraz bardziej monotonne, ujednolicone i uprzemysłowione budownictwo mieszkaniowe realizowane w myśl urbanistyki Karty Ateńskiej poprzez rygorystyczne normatywy, wykorzystujące uzbrojone tereny Śródmieścia, na których burzono rozliczne kamienice i ostańce.

Jednocześnie dobiegała końca realizacja największej ówczesnej inwestycji handlowo-usługowej - Ściany Wschodniej. Była to próba utworzenia urbanistycznej ściany ul. Marszałkowskiej i placu Defilad, a zarazem  uzupełnienia sieci handlowo-usługowej III stopnia, tj. usług ogólnomiejskich takich jak kina, teatry, muzea czy domy towarowe.

Choć w skali gomułkowskiej stolicy było to przedsięwzięcie monumentalne, stanowiło zaledwie uzupełnienie odtwarzanej od 1945 sieci handlowej Śródmieścia. Skala Ściany Wschodniej skrojona była na miarę potrzeb i gabarytów ówczesnego miasta. Rozwój socjalistycznej stolicy w przyszłych dekadach wymagał kolejnych projektów – o skali właściwej dla miasta przyszłości.

 Stolica końca XX wieku w oficjalnych planach

W tym samym czasie, w lipcu 1968, wprowadzono w życie nowy Plan Generalny Warszawy prognozujący rozwój miasta do 1985 roku. Rok później uchwalono również projekt Warszawskiego Zespołu Miejskiego, czyli aglomeracji stolicy i jej przedmieść, którą w 1985 roku miało zamieszkiwać 2,35 mln mieszkańców. Wedle założeń Planu Generalnego w Śródmieściu przybyć miało 100% zabudowy. Tereny otaczające Pałac Kultury miały zostać przeznaczone pod nowe zespoły zabudowy usługowej i biurowej. Prognozy demograficzne wskazywały, że centrum Warszawy w 1985 roku będzie obsługiwać dziennie do 600 tys. osób. Ściana Wschodnia i wschodnie Śródmieście nie byłyby w stanie podołać temu zadaniu.

Pasmo między ul. Emilii Plater a al. Jana Pawła II (wtedy jeszcze ul. Marchlewskiego) było właściwie ostatnim dużym obszarem w ścisłym Śródmieściu, który nie został w całości przebudowany po 1956 roku. Osiedle „Emilia”, które powstało między 1962 a 1967 rokiem, zagospodarowało jedynie wąskie pasmo wzdłuż Emilii Plater i przy ul. Siennej. Sama skala budynków osiedla była niemalże mikroskopijna w porównaniu z Pałacem Kultury i projektowanym Dworcem Centralnym. Ponieważ dawne parcele były uzbrojone, teren idealnie nadawał się pod nowe inwestycje. Zgodnie z Planem Generalnym ich przeznaczeniem miała być wszechstronna funkcja komercyjna i usługowa.

 Estakada przy dworcu Centralnym, lata 80., fot. ze zbiorów GM

Rozwój Śródmieścia wymagał zarówno przebudowy części powstającego już od blisko ćwierćwiecza Śródmieścia, jak i budowy całkowicie nowych zespołów. Z tego powodu Stowarzyszenie Architektów Polskich, Towarzystwo Urbanistów Polskich, Ministerstwo Budownictwa, Stołeczna Rada Narodowa i Naczelna Dyrekcja Rozbudowy Warszawy postanowiły rozpisać dwa konkursy - otwarty koncepcyjny i zamknięty szczegółowy.

 Konkursy architektoniczne – wyścig śmiałych wizji

Pierwszy konkurs rozpisano w końcu 1968 roku, a rozstrzygnięto pod koniec 1969. Obszar opracowania obejmował rozległe tereny Centrum wytyczony Traktem Królewskim oraz ulicami Wspólną, Żurawią, Żelazną i Świętokrzyską. Zgłoszono 23 prace, z których 14 zakwalifikowało się do oceny jury. Przyznano osiem nagród, w tym dwie pierwsze nagrody ex aequo. Pierwszy z najwyżej ocenionych zespołów tworzyli: Wacław Eytner, Stanisław Furman i Zbigniew Pawlak. Do drugiego należeli: Jerzy Skrzypczak, Jacek Jedynak oraz Barbara i Bogdan Wyporek.

Oba zespoły zaproponowały koncepcje obejmujące tereny wzdłuż al. Jana Pawła II, Al. Jerozolimskich, ul. Świętokrzyskiej i ul. Emilii Plater. Praca zespołu Skrzypczaka koncentrowała się na bliskim sąsiedztwie Pałacu i Dworca Śródmieście. Według projektu powstać miała ortogonalna sieć kilkunastu nadziemnych pasaży łączących obiekty, skrzyżowania i ulice niezależnie od istniejących dróg kołowych. W paśmie równoległym do al. Jana Pawła II proponowano lokalizację pięciu wieżowców po 100-120 metrów (usytuowanych prostopadle do Emilii Plater) oraz rozlicznych niskich budynków usługowych połączonych pasażami.

Konkurs otwarty, 1969 r. Projekt zespołu Jerzego Skrzypczaka. Równorzędna I nagroda. Kompozycja Ściany Zachodniej, źródło: "Architektura", 1970.

Konkurs otwarty, 1969 r. Projekt zespołu Jerzego Skrzypczaka. Równorzędna I nagroda. Zagospodarowanie Śródmieścia, źródło: "Architektura", 1970.

Praca zespołu Eytnera, choć stanowiła wyraźne przeciwieństwo konkurencyjnej koncepcji, była jeszcze bardziej futurystyczna. Również tutaj architekci proponowali stworzenie systemu pieszych mostów i pasaży nadziemnych, które łączyć miały trzy budynki superstruktury zbudowane na osi północ-południe. Dwa z nich, po 150-200 metrów długości i ok. 50-60 wysokości, stanąć miały między ulicami Złotą a Pańską oraz Wspólną i Al. Jerozolimskimi. Po zachodniej stronie al. Jana Pawła II rozpościerać się miał największy obiekt - gigantyczny wieżowiec sięgający od Wspólnej do Pańskiej o wysokości ok. 100 metrów, głębokości 40-60 metrów i długości prawie kilometra. Gigantyczna struktura na planie podłużnych kryształów o podstawie trójkąta wyraźnie inspirowana była futurystyczną architekturą Zachodu. W nagrodzonych projektach można dostrzec także dalekie echa fascynacji wielkimi projektami urbanistycznych superstruktur miejskich, jakie powstawały wśród Metabolistów w Japonii, USA (Archigram) czy Zachodniej Europie.

 Konkurs otwarty, 1969 r. Projekt zespołu Wacława Eytnera. Równorzędna I nagroda. Kompozycja Ściany Zachodniej, źródło: "Architektura", 1970.

 Konkurs otwarty, 1969 r. Projekt zespołu Wacława Eytnera. Równorzędna I nagroda. Zagospodarowanie Śródmieścia, źródło: "Architektura", 1970.

Drugi konkurs rozpisano w połowie 1970 roku. Tym razem skoncentrowano się na paśmie między ul. Emilii Plater oraz dzisiejszą al. Jana Pawła II. Ze względu na planowaną od dwóch dekad budowę Dworca Centralnego wybrany teren nabierał prestiżowego charakteru - miał tworzyć otoczenie nowoczesnej stacji kolejowej oraz urbanistyczną sylwetę „wysokiego” centrum Warszawy. Był to jednocześnie jeden z niewielu „niezainwestowanych obszarów” bliskiego Mirowa. Do udziału zaproszono dziesięć zespołów, w tym te nagrodzone rok wcześniej. W grudniu 1970 wpłynęły tylko cztery projekty.

Wyniki drugiego konkursu ogłoszono dopiero w marcu 1971 roku. Główną nagrodę uzyskała praca zespołu Jerzego Skrzypczaka, Jacka Jedynaka oraz Bogdana i Barbary Wyporków.

Projekt z drugiego konkursu był poprawionym i rozwiniętym rozwiązaniem z 1969 roku. Pięć wieżowców uzyskało jednolitą wysokość 140 metrów i podłużne, „deskowe” bryły. Pomiędzy Wspólną a Pańską zaprojektowano szereg pomostów i kładek pieszych, które połączyły Zachodnie Centrum także z projektowanym Dworcem Centralnym. Niezależnie od komunikacji nadziemnej pomiędzy Złotą a Sienną trzy z wieżowców miały zostać połączone wspólnymi cokołami i dużym krytym pasażem handlowym wraz z kinem, teatrem i restauracjami.

 Projekt wewnętrznych pasaży Zachodniego Centrum, źródło: "Stolica", 1973.  Projekt wewnętrznych pasaży Zachodniego Centrum, źródło: "Stolica", 1973.

 Wielka skala i superstruktury

Nawet w skali ambitnych inwestycji epoki Gierka projekt Zachodniego Centrum był wielkim przedsięwzięciem budowlanym. Choć liczba ostańców przeznaczonych do wyburzenia była już wtedy nieduża, realizacja wielopoziomowej superstruktury uzupełnionej wieżowcami była zadaniem skomplikowanym technicznie.

W realiach centralnego planowania i kolejnych pięcioletnich planów gospodarczych wymagało to zapewnienia finansowania inwestycji w kilku kolejnych okresach. Wedle założeń konkursu z 1970 realizacja w etapach trwać miała aż do 1985 roku!

Wielopoziomowe węzły komunikacyjne, rys. ze zbiorów GM

W rzeczywistości cały proces został znacznie wydłużony, m.in. na skutek nadawania priorytetów innym wielkim projektom planu pięcioletniego 1971-75: budowie Dworca Centralnego, Trasy Łazienkowskiej, Szpitala na Banacha czy osiedli Stegny i Chomiczówka. Projekt budowlany miał powstać do końca 1973, aby w roku następnym móc rozpocząć wielką budowę.

Tymczasem w 1973 powołano do życia wydzieloną pracownię War-Cent kierowaną przez Skrzypczaka i Chylińskiego. Jej zadaniem miało być wyłącznie opracowywanie projektów dla centrum Warszawy, jednak poza Zachodnim Centrum zespół równolegle opracowywał projekty równie futurystycznego centrum Pragi (temat zamkniętego konkursu z 1971 roku) oraz osiedli Potok i Ruda na Marymoncie.

 Projekt Zachodniego Centrum, źródło: "Stolica", 1973.

Budowę rozpoczęto dopiero pod koniec 1975 roku, już po oddaniu do użytku Dworca Centralnego. W pierwszym etapie planowano zagospodarować tereny pomiędzy ul. Wspólną a Al. Jerozolimskimi, tworzące południową głowicę wielkiej osi północ-południe, wraz z dwoma z pięciu wieżowców. W drugim etapie powstać miały kładki prowadzące do dworca oraz nowe budynki tworzące pas od Złotej do Pańskiej

 Zagospodarowanie terenu Zachodniego Centrum, 1974, rys. ze zbiorów GM

Projekt Zachodniego Centrum znacznie zmienił swoją formę między drugim konkursem a wbiciem pierwszej łopaty. Mimo to założenia kompozycyjne i funkcjonalne pozostały bez zmian. W projekcie budowlanym wieżowce opracowano w jednolitych formach na rzucie kwadratu i o wysokości 140 metrów, łącząc je dwoma szerokimi krytymi pasażami nadziemnymi. Pomiędzy wieżowcami miały się znaleźć przylegające do nich niskie, 2-4 piętrowe budynki domów handlowych, kina, teatru telewizji, hotelu, obiektów gastronomii, galerii i kawiarni.

Pod budynkami zaplanowano dwupoziomową sieć arterii przelotowych i podziemnych dojazdów oraz ulic parkingowych obsługujących wszystkie nowe budynki oraz Dworzec Centralny.

 Problemy, braki i opóźnienia

Budowa „Ściany Zachodniej” napotkała na problemy typowe dla drugiej połowy gierkowskiej dekady: brak materiałów, przestoje w dostawach, niedobór dewiz na zakupy zagranicznych technologii. Realizacja pierwszego wieżowca dla Banku Handlowego posuwała się mozolnie naprzód. Wieżowiec ukończono w 1978 roku wraz z fragmentem nadziemnego pasażu zaczynającego swój bieg przy Wspólnej.

Budowa wieżowca Banku Handlowego, 1976, fot. ze zbiorów GM      Wieżowiec Banku Handlowego SA, projekt 1977 r., źródło: "Architektura" 1978.

Już w 1977 rozpoczęto budowę drugiej z pięciu wież przeznaczonej pierwotnie na hotel, dworzec miejski i biura LOT-u. Na tym etapie inwestycji kryzys i niedobory materiałów znacząco spowalniały realizację. Jednocześnie LOT wycofał się z roli głównego użytkownika wieżowca. W 1981 ukończono konstrukcję oraz ściany działowe, nie dostarczono zaś konstrukcji ścian kurtynowych wszystkich fasad. Wilgoć rozsadziła wówczas część ścian działowych. Doprowadziło to do długotrwałego impasu, którego najbardziej widocznym przejawem był betonowy szkielet cokołu i wieżowca stojący w Centrum od 1981 aż do połowy dekady, gdy powołano nową spółkę LIM, której udziałowcami byli m.in LOT oraz Mariott, przyszły operator budynku. Ostatecznie drugi wieżowiec Zachodniego Centrum oddano do użytku dopiero w 1991 roku!

 Projekt Hotelu Centralnego dla 2000 osób, źródło: "Architektura", 1978.  Projekt Hotelu Centralnego dla 2000 osób, źródło: "Architektura", 1978.

Futuryzm architektoniczny „Ściany Zachodniej” został w pewnym sensie uznany za „wiarygodny obraz przyszłości” dzięki superprodukcji kinowej znanej nam wszystkim z dzieciństwa. W „Panu Kleksie w kosmosie” z 1987 roku dzieci zamieszkujące futurystyczne miasto latały dzięki plecakokopterom na zajęcia w ultranowoczesnym budynku szkoły przyszłości. Ponieważ w całym PRL mogło brakować prawdziwie futurystycznego gmachu, jako plener do filmu wybrano właśnie wieżowiec Intraco II Banku Handlowego. Jego smukła, szklano-granitowa bryła z przeskalowanymi, brutalistycznymi detalami pasowała do wizji miast przyszłości z lat 60. i 70., które zakładały powstawanie wielkich supestruktur urbanistycznych. W takim kontekście projekt faktycznie spełnił oczekiwania. Co ciekawe, w filmie widać też żurawie na budowie drugiej z pięciu wież - przyszłego hotelu Mariott.

W owych czasach i w warszawskim otoczeniu forma gmachów faktycznie mogła zdawać się futurystyczna. Zgodnie zresztą z założeniami, gdyż wieżowce wraz z całą „Ścianą Zachodnią” miały wprowadzić urbanistycznie Warszawę w XXI wiek. Zachodnie Centrum było ostatnim tego typu wielkim projektem przygotowanym dla Śródmieścia przed 1989 rokiem.

Zrealizowana estakada przy Dworcu Centralnym, 1978 r. Fot. ze zbiorów GM

 „Ściany Zachodniej” życie po życiu

Koncepcja „Ściany Zachodniej” nie umarła wraz z centralnym planowaniem po 1989. Doczekała się nawet swoistego życia po życiu wskrzeszona siłami prywatnego kapitału. Już w 1991 ostatecznie ukończono i oddano do użytku dawny wieżowiec LOT-u zrealizowany jako luksusowy hotel sieci Mariott. W chwili otwarcia był to najnowocześniejszy warszawski hotel. Do dziś oferuje m.in. apartament prezydencki oraz restaurację na 40. piętrze. Co ciekawe, jeszcze na początku lat 90. istniał projekt zabudowanego pomostu nad Al. Jerozolimskimi, który połączyłby go z Dworcem Centralnym. Niestety w wyniku braku porozumienia kładka nigdy nie powstała.

Jednocześnie po przeciwległej stronie dworca w nowej dekadzie powstały projekty komercyjne zrealizowane pod kierownictwem Tadeusza Spychały (architekta emigranta z Wiednia) oraz Jerzego Skrzypczaka, które w pewnym stopniu kontynuowały podstawowe założenia Zachodniego Centrum. Sienna Tower, Złota City Shopping (rozebrany) oraz Rondo I i Złote Tarasy posiadały zaprojektowane piesze pasaże przejściowe prowadzące przez partery kolejnych budynków równolegle do ul. Emilii Plater. Również lokalizacja Warsaw Trade Tower, Rondo I oraz hotelu Intercontinental odpowiadały zasadniczej koncepcji Zachodniego Centrum lokalizującej trzy nowe wieżowce „w tle” bryły Pałacu Kultury.

Artykuł powstał dzięki wsparciu finansowemu m.st. Warszawa.